एक पत्र तुकोबांना - वसंत बापट

तुकोबांच्या पायी | माझे दंडवत

ऐसा मोठा आप्त | नाही दुजा

स्वप्नी त्यांची मूर्ती |  जागृती की निज 

तुकाराम बीज | सण आम्हा

तुकोबा माझीया | ओढाळ मनात

आली अकस्मात | कल्पना ही -

रूप पालटून | सदेह विमानी

लोहगावातूनी | पुन्हा यावे

कासेची लंगोटी | ज्याला तुम्ही द्यावी

ऐसा भला गावी । नाही कोणी ...

नाठाळांचा झाला । जगात सुकाळ

हाती तिन्ही काळ । काठी हवी

युगपालटले । आता नका होऊ

मेणाहुनी मऊ । विष्णुदास

कठीण वज्राला । भेदण्याची शक्ती

तीच आता भक्ती । विठ्ठलाची ..

आता वाण नाही । पुंड आणि गुंडा

तिन्ही लोकी झेंडा । नाचे त्यांचा

दांभिक वंचक । मूर्तिमंत पिडा

आता त्यांना । धडा शिकवावा

तुम्ही सांगितला । वैष्णवांचा धर्म

भेदाभेद भ्रम । अमंगळ

आता अवघेची ।  पाईक भेदांचे

आधार वेदांचे । देती आम्हा ..

तुकोबा तुकोबा । दावा संतपण

पायींची वहाण । हाती बरी !

तुका म्हणे - उत्तरे

प्रश्न:

  तुकोबांच्या अभंगांत शेवटच्या ओळीत शिकवणूक, तात्पर्य किंवा मर्म असते. उदा 

गाथा: १२७७ लाहानपण दे गा देवा 

लाहानपण दे गा देवा । मुंगी साखरेचा रवा ॥१॥

ऐरावत रत्न थोर । तया अंकुशाचा मार ॥ध्रु.॥

ज्याचे अंगीं मोठेपण । तया यातना कठीण ॥२॥

तुका म्हणे जाण । व्हावें लाहनाहुनि लाहन ॥३॥

पुढे दहा लोकप्रिय (गायक / संगीतकारांची कृपा) अभंगांची शेवटची शिकवण दिली आहे. बघूया किती पटापट अभंग आठवतो !

1 तुका म्हणे तैसा ओतलासे ठसा । अनुभव सरिसा मुखा आला ॥३॥

2 तुका म्हणे माझें हें चि सर्व सुख । पाहीन श्रीमुख आवडीनें ॥३॥

3 तुका म्हणे कांहीं न मागे आणीक । तुझे पायीं सुख सर्व आहे ॥३॥

4 तुका म्हणे गर्भवासीं । सुखें घालावें आम्हासी ॥३॥

5 बळियाचा अंगसंग जाला आतां । नाहीं भय चिंता तुका म्हणे ॥३॥

6 तुका म्हणे आम्हां जोगें । विठ्ठल घोगें खरें माप ॥३॥

7 तुका म्हणे होय मनासी संवाद । आपुला चि वाद आपणांसी ॥५॥

8 तुका म्हणे सोपी केली पायवाट । उतरावया भवसागर रे ॥५॥

9 तुका म्हणे मुक्ताफळ शिंपीपोटीं । नाहीं त्याची भेटी भोग तिये ॥३॥

10 तुका म्हणे मज लागलीसे भूक । धांवूनि श्रीमुख दावीं देवा ॥४॥

उत्तरे :

१. गाथा 3241, आनंदाचे डोहीं आनंदतरंग  

आनंदाचे डोहीं आनंदतरंग । आनंद चि अंग आनंदाचें ॥१॥

काय सांगों जालें कांहीचियाबाही । पुढें चाली नाहीं आवडीनें ॥ध्रु.॥

गर्भाचे आवडी मातेचा डोहळा । तेथींचा जिव्हाळा तेथें बिंबे ॥२॥

तुका म्हणे तैसा ओतलासे ठसा । अनुभव सरिसा मुखा आला ॥३॥

---

२. गाथा 2,  सुंदर तें ध्यान उभे विटेवरी

सुंदर तें ध्यान उभे विटेवरी । कर कटावरी ठेवूनियां ॥१॥

तुळसीचे हार गळां कासे पीतांबर । आवडे निरंतर तें चि रूप ॥ध्रु.॥

मकरकुंडलें तळपती श्रवणीं । कंठीं कौस्तुभमणि विराजित ॥२॥

तुका म्हणे माझें हें चि सर्व सुख । पाहीन श्रीमुख आवडीनें ॥३॥

---

---

3. गाथा ३.  सदा माझे डोळे जडो तुझे मूर्ती

सदा माझे डोळे जडो तुझे मूर्ती । रखुमाईच्या पती सोयरिया ॥१॥

गोड तुझें रूप गोड तुझें नाम । देईं मज प्रेम सर्व काळ ॥ध्रु.॥

विठो माउलिये हा चि वर देईं । संचरोनि राहीं हृदयामाजी ॥२॥

तुका म्हणे कांहीं न मागे आणीक । तुझे पायीं सुख सर्व आहे ॥३॥

सुरेश वाडकर: 

---

४. गाथा 2296,  हें चि दान देगा देवा

हें चि दान देगा देवा । तुझा विसर न व्हावा ॥१॥

गुण गाईंन आवडी । हे चि माझी सर्व जोडी ॥ध्रु.॥

न लगे मुक्ति आणि संपदा । संतसंग देई सदा ॥२॥

तुका म्हणे गर्भवासीं । सुखें घालावें आम्हासी ॥३॥

श्रीधर भोसले: 

(भैरवी):  

---

५. गाथा 9, हाचि नेम आतां न फिरें माघारी

 हाचि नेम आतां न फिरें माघारी । बैसलें शेजारीं गोविंदाचे ॥१॥

घररिघी जालें पट्टराणी बळें । वरिलें सांवळें परब्रम्ह ॥२॥

बळियाचा अंगसंग जाला आतां । नाहीं भय चिंता तुका म्हणे ॥३॥

लता: 

कौशिकी:

---

६. गाथा 3734, आतां कोठें धांवे मन

आतां कोठें धांवे मन । तुझे चरण देखिलिया ॥१॥

भाग गेला सीण गेला । अवघा जाला आनंदु ॥ध्रु.॥

प्रेमरसें बैसली मिठी । आवडी लाठी मुखासी ॥२॥

तुका म्हणे आम्हां जोगें । विठ्ठल घोगें खरें माप ॥३॥

भीमसेन: 

संजीव अभ्यंकर: 

---

७. गाथा 2471, वृक्ष वल्ली आम्हां सोयरीं वनचरें 

वृक्ष वल्ली आम्हां सोयरीं वनचरें । पक्षी ही सुस्वरें आळविती ॥१॥

येणें सुखें रुचे एकांताचा वास । नाहीं गुण दोष अंगा येत ॥ध्रु.॥

आकाश मंडप पृथुवी आसन । रमे तेथें मन क्रीडा करी ॥२॥

कंथाकुमंडलु देहउपचारा । जाणवितो वारा अवश्वरु ॥३॥

हरिकथा भोजन परवडी विस्तार । करोनि प्रकार सेवूं रुची ॥४॥

तुका म्हणे होय मनासी संवाद । आपुला चि वाद आपणांसी ॥५॥

लता: 

नवीन तुकाराम चित्रपट: 

---

८. गाथा 189, खेळ मांडियेला वाळवंटीं घाई

खेळ मांडियेला वाळवंटीं घाई । नाचती वैष्णव भाई रे । क्रोध अभिमान केला पावटणी । एक एका लागतील पायीं रे ॥१॥

नाचती आनंदकल्लोळीं । पवित्र गाणें नामावळी । कळिकाळावरि घातलीसे कास । एक एकाहुनी बळी रे ॥ध्रु.॥

गोपीचंदनउटी तुळसीच्या माळा । हार मिरवती गळां । टाळ मृदंग घाई पुष्पवरुषाव । अनुपम्य सुखसोंहळा रे ॥२॥

लुब्धलीं नादीं लागली समाधी । मूढ जन नर नारी लोकां । पंडित ज्ञानी योगी महानुभाव । एकचि सद्धिसाधकां रे ॥३॥

वर्णाभिमान विसरली याति । एकएकां लोटांगणीं जाती । निर्मळ चित्तें जालीं नवनीतें । पाषाणा पाझर सुटती रे ॥४॥

होतो जयजयकार गर्जत अंबर । मातले हे वैष्णव वीर रे । तुका म्हणे सोपी केली पायवाट । उतरावया भवसागर रे ॥५॥

लता: 

भाडिपा: 

---

९: गाथा 533, कमोदिनी काय जाणे तो परिमळ

कमोदिनी काय जाणे तो परिमळ । भ्रमर सकळ भोगीतसे ॥१॥

तैसें तुज ठावें नाहीं तुझें नाम । आम्ही च तें प्रेमसुख जाणों ॥ध्रु.॥

माते तृण बाळा दुधाची ते गोडी । ज्याची नये जोडी त्यासी कामा ॥२॥

तुका म्हणे मुक्ताफळ शिंपीपोटीं । नाहीं त्याची भेटी भोग तिये ॥३॥

लता: 

---

१०. गाथा 2811, भेटीलागीं जीवा लागलीसे आस

भेटीलागीं जीवा लागलीसे आस । पाहे रात्रीं दिवस वाट तुझी ॥१॥

पूर्णिमेचा चंद्र चकोराचें जीवन । तैसें माझें मन वाट पाहे ॥ध्रु.॥

दिवाळीच्या मुळा लेंकी आसावली । पाहतसे वाटुली पंढरीची ॥२॥

भुकेलिया बाळ अति शोक करी । वाट पाहे परि माउलीची ॥३॥

तुका म्हणे मज लागलीसे भूक । धांवूनि श्रीमुख दावीं देवा ॥४॥

लता: 

---

अजून कोणते अभंग सहज आठवतात ? आणि कोणती तुका म्हणे _______ __ __ ________ आठवतात ?

तुका म्हणे

तुकोबांच्या अभंगांत शेवटच्या ओळीत शिकवणूक, तात्पर्य किंवा मर्म असते. उदा

गाथा: १२७७
लाहानपण दे गा देवा । मुंगी साखरेचा रवा ॥१॥
ऐरावत रत्न थोर । तया अंकुशाचा मार ॥ध्रु.॥
ज्याचे अंगीं मोठेपण । तया यातना कठीण ॥२॥तुका म्हणे जाण । व्हावें लाहनाहुनि लाहन ॥३॥












पुढे दहा लोकप्रिय (गायक / संगीतकारांची कृपा) अभंगांची शेवटची शिकवण दिली आहे. बघूया किती पटापट अभंग आठवतो !

1 तुका म्हणे तैसा ओतलासे ठसा । अनुभव सरिसा मुखा आला ॥३॥
2 तुका म्हणे माझें हें चि सर्व सुख । पाहीन श्रीमुख आवडीनें ॥३॥
3 तुका म्हणे कांहीं न मागे आणीक । तुझे पायीं सुख सर्व आहे ॥३॥
4 तुका म्हणे गर्भवासीं । सुखें घालावें आम्हासी ॥३॥
5 बळियाचा अंगसंग जाला आतां । नाहीं भय चिंता तुका म्हणे ॥३॥
6 तुका म्हणे आम्हां जोगें । विठ्ठल घोगें खरें माप ॥३॥
7 तुका म्हणे होय मनासी संवाद । आपुला चि वाद आपणांसी ॥५॥
8 तुका म्हणे सोपी केली पायवाट । उतरावया भवसागर रे ॥५॥
9 तुका म्हणे मुक्ताफळ शिंपीपोटीं । नाहीं त्याची भेटी भोग तिये ॥३॥
10 तुका म्हणे मज लागलीसे भूक । धांवूनि श्रीमुख दावीं देवा ॥४॥

आज पुन्हा तलवार भवानी म्यानातून निघाली !

!! जय भवानी !! जय शिवाजी !!

आज पुन्हा तलवार भवानी म्यानातून निघाली !

पिवळ्या खलसर्पाने केला गोष्टींचा देखावा
गल्यत घालून हात साधला क्रूर अपुला कावा
या अधमाचा भ्याड धर्म का शब्दाला जागावा
आज उठे गरूडाची सेना सर्पाना निर्धानी ||१||
आज पुन्हा......

विन्ध्य हिमाचल यमुना गंगा सर्व पतली राने
गर्जत हरहर समुद्र उठले पेटूनिया त्वेषाने
रक्ताच्या अक्षराने लिहली इतिहासाची पाने
मर्दांची मनगटे जाहली जळत्या वज्र मशाली ||२||
आज पुन्हा......

उदो उदो जगदम्बे आता लव तुजा अंगारा
वीर निघाले संसारावरी ठेवुनी याचा निखारा
प्राणाचा नैवेद्य अर्प तुझ घे रक्ताच्या धारा
उदो उदो जगदम्बे आई गाड शत्रु पाताळी||३||
आज पुन्हा......

रायगडा चा माथ्या वारुनी आज उठे ललकार

रायगडा चा माथ्या वारुनी आज उठे ललकार,
सिन्हासानि शिवराय बैसले (२)

जाला जय जयकार
शिवाचा जाला जय जयकार

निति च्या वेदिवारती शिवबा चे सिंहासन हे (२)

शक्ति सह नांदे भक्ति (आ आ आ ) न्यायाचे अश्वासाना हे
विक्रमा सह विनायाचे, विभावा सह वैराग्याचे
स्थान राज योग्याचे (२)
आदर्शांचा अक्षय ठेवा सत्याचा सत्कार (२)

शिवाचा जाला जय जयकार

संपला घोर अंधार, घनदाट अमावस्येचा

स्वतंत्र सूर्य ये उदया, अम्बरी
रंग आशेचा

जय महारात्र मातेचा, जय अभिमानी
जनतेचा

जय बोला च्चात्रपतिंचा (२)

आकाशातून दहदिशातुं घुमला
स्वर्ज़ानकर (२)

शिवाचा जाला जय जयकार

चांदवा निळ्या गगनाचा नक्षत्र मण्यांनी सजला

अवकाश विश्वासादानाचा आनंद घानाने भिजला

ये स्वर्ग सुखाचे पर्व

तोम तनन तोम तनन गाती गंधर्व

धरी ताल विश्व सर्व

कोटी कोटी कंठातून उसळे विजयाचा हुंकार हुंकार हुंकार

शिवाचा झाला जयजयकार

नाभि वाजे मृदुंग, जन हरषत दांग, उठे ताल तरन्ग, लाख ह्रुदयातुनी

याच्या कीर्तीचा रंग, सदा रहो
अभ्नाग, गुन्गानत गुणगा जाले सरे गुनी

शिवरायाचे नाम (हो हो हो हो हो)

शिवरायाचे नाम, हे आमचे इनाम,
इथे यारे तमाम हिंद देशातुनी (२)

तो ( नास्तिक ?)

तो

दिवाणखान्यात बसून
चारचौघांच्या संगतीत
मी जेव्हा तुझे अस्तित्व नाकारतो
तेव्हा आकाशाचे एक दार
किलकिले करून
तू पाहतोस माझ्याकडे कौतुकाने
कुतुहलानेही,
आणि सगळे निघून गेल्यावर
तार्याच्या अंधुक प्रकाशात
तू उतरतोस माझ्या एकांतात
आणि समोरच्य़ा खुर्चीत बसून
म्हणतोस - अभिनन्दन
तुझे विवेचन छानच होते
इतके की मलाही शंका आली
माझ्या अस्तित्वाची -
पण तरिही मला माहीत आहे
मला मानणार्यांमधे
तू अग्रेसर आहेस
फक्त तुझा दिवाणखाना
तुझ्या काळजापासून
फार दूर आहे, ईतकेच.

-कुसुमाग्रज (मुक्तायन, पान ४५)

हाडांचे सापळे

हाडांचे सापळे हासती
झडणार्या मासांस पाहुनी;
किती लपविले तरी
दातांचे दिसणारंच पाणी.

पहा विचारुनि त्यांना कसली
मैथुनात रे असते झिंग;
दाखवितिल ते भोक रिकामे
जिथे असावे मांसल लिंग.

पहा टाकुनी प्रश्न काय वा
निशाण तुमच्या हो बुद्धीचे;
घुमेल डमरुतुन डोक्यांच्या
हास्य वाळलेल्या मज्जांचे.

अखेर होतां, किती विशाल
पुसेल कुणि जर त्यांचे अंगण;
दिसेल थोडें सफेद कांही,
जिथे असावे मांसल ढुंगण.

असशिल भोळ्या कुठे भैरवा,
उघड तुझे तर तिनही डोळे;
भस्म करी गा अता तरी हे ---
हे हाडांचे खडे सापळे !

-बा. सी. मर्ढेकर

प्रयत्ने वाळूचे कण रगडीता तेलही गळे

प्रयत्ने वाळूचे कण रगडीता तेलही गळे |
तृषार्ताची तृष्णा मृगजळ पिऊनही वितळे ||
सशाला दिसे विपिन फिरता शृंगही जरी |
परंतु मूर्खाचे हृदय धरवेना क्षणभरी ||

जी.ए. कुलकर्णी यांच्या "माणसे: अरभाट आणि चिल्लर" ह्या आत्मवृत्तात ह्या रचनेबद्दल हा वेगळा उतारा वाचनात आला आणि प्रकर्षानी आठवण झाली ..

एकदा सडेकर मास्तरांनी निबंधाला विषय दिला : "प्रयत्ने वाळूचे कण रगडिता..." रात्री उशीरापर्यंत जागून मी निबंध लिहिला. प्रयत्न केला तर सारे काही साध्य होते, प्रयत्न हाच परमेश्वर; 'उद्योगाच्या घरी ऋद्धी सिद्धी पाणी भरी'... इत्यादी, औषधाच्या बाटलीबरोबर माहितीचा कागद असतो, त्याप्रमाणे या विषयाबाबतचे हे नेहमीचे भरण अगदी मराठी चौथीपासून आमच्या जवळ तयार असे. त्याच विषयावर आम्ही यापूर्वी दोनदा लिहिले देखील होते. परंतु या खेपेला माझे मनच उफराटे झाले होते की काय कुणास ठाऊक, या खेपेला मी एक वेगळाच निबंध लिहिला : "प्रयत्ने वाळूचे कण-" या ओळीचा अर्थ प्रयत्नाने सारे काही साध्य होते, असा मुळीच नाही. माणूस जन्मभर जरी रगडत बसला तरी वाळूच्या कणांवर थेंबभर देखील तेल गळणार नाही. या ठिकाणी कवी पूर्णपणे अशक्य अशा गोष्टींची उदाहरणे देत आहे. मृगजळाने तहानलेल्या माणसाची (एखाद्या वेळी) तहान भागेल, रानात सशाचे शिंग सापडू शकेल, वाळूच्या कणांतून तेलाचा थेंब गळू शकेल, पण मूर्खाचे हृदय मात्र कधीही धरता येणार नाही. म्हणून ही ओळ प्रयत्नांची स्तुती करणारी मुळीच नाही. कुणी तरी असला खुळचट अर्थ डोक्यात घेतला व त्याची परंपरा होऊन बसली. एखाद्या पुजाऱ्याला पूजा करताना शिंक यावी व ते पाहून पूजेच्या सुरुवातीला शिंकलेच पाहिजे असा क्रम निर्माण व्हावा, तसे या ओळीबद्दल झाले आहे." ...

मनोगतावरून साभार ..

आजीच्या जवळी घड्याळ कसले

आजीच्या जवळी घड्याळ कसले आहे चमत्कारिक,
देई ठेवुनि तें कुठे अजुनि हे नाही कुणा ठाउक;
त्याची टिक टिक चालते न कधिही, आहे मुके वाटते,
किल्ली देई न त्यास ती कधि, तरी ते सारखे चालते

"अभ्यासास उठीव आज मजला आजी पहाटे तरी,"
जेव्हा मी तिज सांगुनी निजतसे रात्री बिछान्यावरी
साडेपाचही वाजतात न कुठे तो हाक ये नेमकी
"बाळा झांजर जाहले, अरवला तो कोंबडा, उठ की !"

ताईची करण्यास जम्मत, तसे बाबूसवे भांडता
जाई संपुनियां सकाळ न मुळी पत्ता कधी लागता !
"आली ओटिवरी उन्हे बघ!" म्हणे आजी, "दहा वाजले !
जा जा लौकर !" कानि तो घणघणा घंटाध्वनी आदळे.

खेळाच्या अगदी भरांत गढुनी जाता अम्ही अंगणी
हो केव्हा तिनिसांज ते न समजे ! आजी परी आंतुनी
बोले, "खेळ पुरे, घरांत परता ! झाली दिवेलागण,
ओळीने बसुनी म्हणा परवचा ओटीवरी येउन !"

आजीला बिलगून ऐकत बसू जेव्हा भुतांच्या कथा
जाई झोप उडून, रात्र किती हो ध्यानी न ये ऐकता !
"अर्धी रात्र कि रे" म्हणे उलटली, "गोष्टी पुरे ! जा पडा !'
लागे तो धिडधांग पर्वतिवरी वाजावया चौघडा

सांगे वेळ, तशाच वार-तिथीही आजी घड्याळातुनी
थंडी पाऊस ऊनही कळतसे सारें तिला त्यांतुनी
मौजेचे असले घड्याळ दडुनी कोठे तिने ठेविले?
गाठोडे फडताळ शोधुनि तिचे आलो ! तरी ना मिळे !

- केशवकुमार